sukcesja i regresja biocenoz leśnych

(Ekologia lasu, dynamika biocenoz leśnych), naturalna sukcesja biocenozy leśnej, podobnie jak jej regeneracja czy fluktuacja, związana jest głównie z sukcesją jej fitocenozy, której towarzyszy sukcesja zoocenozy leśnej. Sukcesja biocenozy przypomina proces jej regeneracji. Jednak gdy w procesie regeneracji biocenoza własnymi siłami odtwarza zdegradowany jej fragment, tak w procesie sukcesji powstaje nowa biocenoza (sukcesja pierwotna) lub jest ona odtwarzana (sukcesja wtórna) w granicach całej biochory, a propaguje pochodzą z innych biocenoz. Przykładem pierwotnej sukcesji jest powrót na nasze tereny biocenoz leśnych po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia. Sukcesja ta, podczas której na nowo tworzyły się gleby, zasiedlane początkowo przez prymitywne organizmy, dopiero potem (w miarę poprawy warunków klimatycznych i glebowych) przez rośliny zielne i drzewiaste, trwała około 10 tysięcy lat. Wtórna sukcesja biocenoz leśnych, której różne stadia (na powierzchniach odsłoniętych przez pożary czy huragany, lub wyłączonych z użytkowania rolnego) sami możemy obserwować, trwa około 200 lat (krócej w seriach borowych, dłużej w seriach grądowych), ponieważ odbywa się na terenach, na których gleby są już wykształcone, a ostoje, z których pochodzą propaguje nie są położone w Alpach czy Kaukazie, lecz zazwyczaj w najbliższym sąsiedztwie.
W naturalnej sukcesji biocenoz leśnych naszej strefy klimatycznej (tak pierwotnej jak i wtórnej) można wyróżnić (zwłaszcza w odniesieniu do gatunków drzewiastych) następujące stadia: przedplonowe, przejściowe, klimaksowe. W stadium przedplonowym gatunki pionierskie zajmują bezleśnie powierzchnie, przekształcając korzystnie klimat i glebę. Pod okap gatunków pionierskich, korzystając z nagromadzonych przez nie soli mineralnych oraz osłony przed nadmierną insolacją i przymrozkami, wkraczają gatunki klimaksowe. Tak powstaje stadium lasu przejściowego, w którym gatunki pionierskie i klimaksowe występują jednocześnie. Cały czas wzrasta ocienienie oraz zawartość związków organicznych i mineralnych w glebie. W tych warunkach gatunki klimaksowe zaczynają dominować, a gatunki pionierskie są z biocenozy leśnej stopniowo eliminowane i wchodzi ona w stadium klimaksowe. W tym stadium struktura i skład gatunkowy biocenozy osiągają względną równowagę ze środowiskiem (klimatem i glebą, kształtowanymi przez geograficzne i topograficzne elementy położenia). Liczba gatunków uczestniczących w sukcesji osiąga maksimum w stadium przejściowym, natomiast w klimaksie jest nieco mniejsza. W czasie sukcesji rośnie biomasa biocenozy leśnej, osiągając w stadium klimaksowym swoje maksimum i równowagę (procesy oddychania równoważą fotosyntezę). W stadium klimaksowym biocenoza leśna przechodzi cyklicznie przez fazy: optymalną, starzenia się, rozpadu i odnowienia. Jest to proces fluktuacyjny, pozwalający biocenozie leśnej dostosować się do zmieniających się warunków makrośrodowiskowych (n.p. oziębiania lub ocieplania się klimatu) i umożliwiający jej zachowanie dynamicznej równowagi.
Możliwości reagowania biocenozy leśnej na zmieniające się (zwłaszcza gwałtownie) warunki środowiska nie są nieograniczone. W przypadku przekroczenia potencjału dostosowania biocenozy klimaksowej (lub będącej w rozwoju) do zmian środowiskowych zaczyna się proces jej regresji, będący odwrotnością sukcesji. Przykładowo, biocenoza leśna, która powstała w drodze zarastania bagnistego jeziora, może podlegać uwstecznianiu na skutek podnoszenia się poziomu wody gruntowej i podtapianiu terenu w obrębie całej biochory. Polegałoby to na zastępowaniu typowej biocenozy leśnej przez biocenozy o niższym poziomie organizacji – zarośla wierzbowe, szuwary, wreszcie roślinność bagienno-torfowiskową czy wodną.

ŹRÓDŁO (AUTOR)

Jerzy Modrzyński (z wykorzystaniem: Faliński J.B. (2001): Przewodnik do długoterminowych badań ekologicznych. PWN. Warszawa;
Falińska K. (2004): Ekologia roślin. PWN, Warszawa;
Szymański S. (2000): Ekologiczne podstawy hodowli lasu. PWN, Warszawa)

Publikacje powiązane tematycznie

Falińska K. (2004): Ekologia roślin. PWN, Warszawa.;
Faliński J.B. (2001): Przewodnik do długoterminowych badań ekologicznych. PWN. Warszawa.;
Mackenzie A., Ball A.S., Virdee S.R. (2005): Ekologia. Krótkie wykłady. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.; Szymański S. (2000): Ekologiczne podstawy hodowli lasu. PWN, Warszawa;
Weiner J. (2003): Życie i ewolucja biosfery. Podręcznik Ekologii Ogólnej. PWN, Warszawa.